Τετάρτη 3 Μαΐου 2017

ΜΥΘΟΙ Ή ΙΣΤΟΡΙΑ;

Ο φίλτατος (και, κατά πώς φαίνεται, τακτικός μου αναγνώστης) Αλέξης Γούλας απέστειλε την περασμένη εβδομάδα μία επιστολή-κριτική επί του κειμένου που (εκτός των άλλων) αφορούσε και στον Παύλο Μελά (διαβάστε το εδώ). Ένεκα της εκτίμησης και του σεβασμού προς το πρόσωπό του, αναβάλλω την (πρόωρη) καλοκαιρινή μου απουσία από τη Νέα Εγνατία και το KAVALA POST για να ανταποκριθώ στις «προσκλήσεις» (και προκλήσεις) των απόψεών του.

 

Η επιστολή


Διαβάζοντας κάποιος τα άρθρα του Μπάμπη Γαμβρέλη, μπορεί εύκολα να διαπιστώσει τη διάθεσή του να συγκρουστεί με τους πάντες και τα πάντα, κάτι που στις μέρες μας δεν είναι αυτονόητο για τις «πένες» του χώρου του. Άλλοτε δίκαια και άλλοτε άδικα. Σημερινό θέμα σύγκρουσης, ο Παύλος Μελάς. Ξεκινώντας από το τι ειπώθηκε τις τελευταίες εβδομάδες και το πώς το όνομά του συνδέθηκε ως «αντίπαλο δέος» στα εγκαίνια του Μουσείου Μπελογιάννη, έφτασε σε διαπιστώσεις που δυστυχώς αποτελούν επιχειρήματα «κύκλων» που μόνο αναταραχή θέλουν να προκαλέσουν. Ο Μακεδονικός Αγώνας αφορά σε μια ιστορική περίοδο της χώρας μας κοντινή στο σήμερα, γεγονός που βοήθησε στη συλλογή αφηγήσεων, καταγραφή γεγονότων και μνήμες ανθρώπων που βρέθηκαν σε αυτά τα γεγονότα.

Όλα τα παραπάνω συνέθεσαν τις «βεβαιότητες» και τις «μοναδικότητες» που αναφέρει. Ποιες αλήθεια ήταν «οι εθνικές αφηγήσεις» που έστησαν, όπως υπονοεί, το «φυλετικό μεγαλείο»; Ποιος ήταν ο Παύλος Μελάς ο «αγνός και γήινος», όπως συμφωνούμε; Ένας νέος αξιωματικός, γόνος εύπορης οικογένειας, παντρεμένος με μια πανέμορφη κοπέλα από μια οικογένεια που έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στα πολιτικά πράγματα της Ελλάδας, πατέρας δύο μικρών παιδιών, ο οποίος θέλησε να αφυπνίσει τους σκλαβωμένους Μακεδόνες, να τους ξεσηκώσει για να αντιδράσουν, καθώς και να χτυπήσει το καμπανάκι στο «κοιμώμενο» κράτος των Αθηνών. Εγκατέλειψε όλες τις ανέσεις και ευκολίες που είχε και άρχισε να μπαινοβγαίνει στη Μακεδονία μέσα στις λάσπες και τα χιόνια, προσπαθώντας για όλα τα παραπάνω. Οι σκέψεις και το όραμά του είναι καταγεγραμμένα στα γράμματα που έστελνε στη γυναίκα του και που αποτελούν ένα μικρό κομμάτι των ιστορικών πηγών που έχτισαν τον θρύλο του.

Μια παρένθεση. Σε αντιδιαστολή με τις δικές του επιλογές προσπαθώ να βρω παρόμοιες πιθανές αντιδράσεις από γόνους σημερινών πολιτικών, μα η αναζήτησή μου είναι αδιέξοδη.

Συνεχίζω. Φτάνουμε τέλος, στον ίδιο τον θάνατο του Παύλου Μελά. Γράφει πως δεν έχει κανένα «εχέγγυο ηρωισμού». Αλήθεια, τι ηρωισμό μπορεί να έχει ένας θάνατος που προέρχεται μετά από προδοσία; Πώς αλλιώς να πέθαινε… Πέθανε όρθιος με το όπλο στο χέρι του. Ούτε κυνηγημένος ούτε κρυπτόμενος. Όσο για τις τελευταίες στιγμές του, οι αφηγήσεις των συντρόφων του είναι τόσο ξεκάθαρες που στη βάση τους έγραψαν την ιστορία, καθώς έγιναν και δημοτικά τραγούδια που παρέμειναν στη μνήμη των ντόπιων κατοίκων μέχρι σήμερα. Οι «γνώμες που διίστανται, οι ελλείψεις και οι ασάφειες» είναι δημιούργημα ξενοκίνητων αυτονομιστικών κύκλων και εκπροσώπων τους εδώ, που προσπαθούν να ακυρώσουν τη φήμη του ανθρώπου που χάλασε τα σχέδιά τους για την περιοχή της Μακεδονίας.

Συγκεκριμένα, αναφέρομαι στη διαδικτυακή έκδοση Nova Zora που εκεί μπορεί κανείς να βρει ό,τι ο κ. Γαμβρέλης επικαλείται με πηγή τον «Iό» της Ελευθεροτυπίας. Ακριβώς η ίδια ρητορική. Το τι θέλει και ζητά η Nova Zora μπορεί να το διαπιστώσει κάποιος με μια μικρή περιπλάνηση εκεί. Εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με «κατασκευή ηρώων», αλλά με στοχευμένη αποδόμηση και συκοφάντηση της θυσίας τους.

Κλείνοντας, ως Δυτικομακεδόνας να τονίσω πως η θυσία του Παύλου Μελά ενέπνευσε τον πληθυσμό της Μακεδονίας, έδιωξε τον φόβο που είχαν μέσα τους πολλοί κάτοικοι, δημιούργησε ένα πανελλαδικό κίνημα στήριξης του Αγώνα και κυρίως τρομοκράτησε Τούρκους και Βούλγαρους καθώς και τους ντόπιους συνεργούς τους. Αυτή τη θυσία και αυτόν τον ήρωα τιμούμε. Δεν είναι τυχαία η επιγραφή στο μνημείο του δίπλα στη Μονή Ταξιαρχών στην Καστοριά, όπου υπάρχουν τα οστά του: «Πρωτομάρτυρας της Μακεδονικής Ελευθερίας». Παραμένω πιστός στην άποψή μου ότι δεν πρέπει να σκαλίζουμε το παρελθόν με σκοπό να προκαλούμε και να φέρνουμε διχόνοια. Οι εποχές απαιτούν σύμπνοια και αλληλεγγύη που δυστυχώς δεν βλέπω πουθενά. Διατηρούμε ένα εμφυλιακό κλίμα που μας κρατά πίσω. Πρέπει να κάνουμε ένα βήμα παρακάτω, αφήνοντας ό,τι μας χωρίζει πίσω.

 

Η απάντηση


Θέλω εξ αρχής να ξεκαθαρίσω ότι στο κρινόμενο από τον Αλέξη Γούλα κείμενο δεν είχα την παραμικρή πρόθεση και διάθεση να προκαλέσω αναταραχές ούτε φυσικά να συντελέσω στη διατήρηση εμφυλιακού κλίματος. Πόσο μάλλον να επωμιστώ ρόλο εκπροσώπου ξενοκίνητων και αυτονομιστικών κύκλων. Αν για κάτι μπορεί να «ελεγχθώ» είναι η εκ μέρους μου υπεράσπιση μιας Ιστορίας απαλλαγμένης από «εθνικούς συναισθηματισμούς», «ηρωικά θέσφατα» και (κυρίως) μοναδικές αλήθειες. «Οπαδός» γαρ της σολωμικής ρήσης: το αληθινόν είναι και εθνικόν!

Πέραν αυτού, νομίζω ότι δεν θα είχε κανένα νόημα να αντιπαραθέσω εδώ τις «ενστάσεις» μου για την πορεία, το έργο και την προσωπικότητα του Παύλου Μελά. Εξ άλλου, κρίνω τον εαυτό μου εντελώς αναρμόδιο να εμπλακώ σε μία συζήτηση, το «πάνω χέρι» της οποίας ανήκει στους ειδικούς, τους μελετητές και τους γνωρίζοντες. Και λαμβάνοντας υπ’ όψιν ότι η ιστορική έρευνα οφείλει να «ανακαλύπτει», να «ανησυχεί» και να ανανεώνεται συνεχώς και αδιαλείπτως. Χωρίς «κολλήματα» και χωρίς ιδεολογικές και πολιτικές υστεροβουλίες. Ψύχραιμα και νηφάλια.

Όμως, επειδή ο Αλέξης Γούλας «προχωράει» σε εκτιμήσεις που περιέχουν έντονο το στοιχείο της «σιγουριάς», ας μου επιτραπούν μερικές… αιρέσεις, αφού προηγουμένως ξεκαθαρίσω (και ενημερώσω) ότι:

Αγνοώ πλήρως την ύπαρξη της ιστοσελίδας Nova Zora και τα όσα αυτή προβάλει και «πρεσβεύει». Αντιθέτως, τις έρευνες και την αρθρογραφία του Ιού (και όχι μόνο της εποχής της Ελευθεροτυπίας) τις παρακολουθώ ανελλιπώς και απαρεγκλίτως. Και τις σέβομαι απεριόριστα. Αυτός ακριβώς ήταν και ο λόγος που στο επίμαχο κείμενο, παρέπεμπα τους αναγνώστες στα όσα εκεί αναφέρονται για τον θάνατο του Παύλου Μελά. Σωστότερα, για τις δέκα εκδοχές του θανάτου του.

Εκεί, ο «καλοπροαίρετος» και «ανοιχτός» αναγνώστης θα διαπιστώσει ότι τα στοιχεία γύρω από το ποιος σκότωσε τον Πρωτομάρτυρα της Μακεδονικής Ελευθερίας βασίζονται σε πηγές που κάλλιστα θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν «φίλα προσκείμενες» σε αυτόν. Ήγουν:
Στην κλασσική βιογραφία που έγραψε η σύζυγός του Ναταλία Μελά (Παύλος Μελάς,  Αθήνα 1964, εκδόσεις Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων), βασισμένη κυρίως σε δικές του επιστολές. Στα όσα αναγράφονται στα παραρτήματα του βιβλίου της Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού, Ο Μακεδονικός Αγών και τα εις Θράκην γεγονότα (Αθήναι 1979), από την τελευταία έκθεση του Μελά και την έκθεση Βολάνη για τη συμπλοκή της Στάτιτσας. Στην έκδοση του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα, Οι απαρχές του Μακεδονικού Αγώνα 1903-1904 (Θεσσαλονίκη 1996) που, εκτός των άλλων, συμπεριλαμβάνει και την πολυσέλιδη έκθεση Κοντογούρη για τον θάνατο του Μελά. Στις αναλυτικές σημειώσεις του Γενικού Αρχηγού των Μακεδονομάχων της περιόδου 1904-1907, τις οποίες ο Γεώργιος Τσόντος-Βάρδας συμπεριλαμβάνει στο βιβλίο του Ο Μακεδονικός Αγών. Ημερολόγιο (Αθήνα 2003), εκεί όπου γίνεται και αναφορά στην ενοχοποίηση του Ντίνα ως εκτελεστή του Μελά. Συν αυτές του Τάκη Κύρου από το βιβλίο Ο καπετάν Παύλος Κύρου (μία βιογραφία ενός σλαβόφωνου μακεδονομάχου, έντονα επηρεασμένη από τις τοπικές αντιθέσεις), όπου γίνεται η καταγραφή της εκδοχής του αυτόπτη Χατζητάση, βάσει της οποίας η σφαίρα που χτύπησε τον Μελά βγήκε απ’ το όπλο του Πύρζα και από το βιβλίο του Δημήτρη Λιθοξόου Ο Ελληνικός Αντιμακεδονικός Αγώνας (Αθήνα 1998) στο οποίο (εκτός από την προσπάθεια απομυθοποίησης του Μακεδονικού Αγώνα), «υιοθετείται» η άποψη Χατζητάση για το θάνατο του Μελά.

Ειλικρινά, δεν ξέρω αν τα μελωδικά αφηγήματα των δημοτικών τραγουδιών είναι ικανά να «ξεπεράσουν» σε αντικειμενικότητα τις παραπάνω καταγραφές. Αυτό όμως είναι κάτι που επαφίεται στην κρίση του καθενός και λόγος δεν μου πέφτει. Αν όμως θα μου «έπεφτε», θα σημείωνα τα ακόλουθα…

Διαβάζοντας ένα αρκετά μεγάλο μέρος της βιογραφίας του Παύλου Μελά, διαπιστώνω ότι:

Πρώτον: αποτελεί «μυστήριο» η συμμετοχή του στη μυστική εθνικιστική οργάνωση Εθνική 
Εταιρεία, πρόεδρος της οποίας ήταν ο πατέρας του.

Δεύτερον: το 1897 συμμετέχει στην αποτυχημένη εισβολή Ελλήνων άτακτων στη Μακεδονία, την οποία οργάνωσε η Εθνική Εταιρεία, ενάντια στη θέληση των Μεγάλων Δυνάμεων. Η εισβολή αποδείχτηκε «βούτυρο στο ψωμί» της Οθωμανικής Κυβέρνησης η οποία αναζητούσε αφορμή για να κηρύξει τον πόλεμο, οι συνέπειες του οποίου ήταν τραγικές για την Ελλάδα. Στα ημερολόγιά του, ο Παύλος Μελάς εμφανίζεται ενθουσιασμένος από την έναρξη των εχθροπραξιών, όμως η γρήγορη αρνητική τροπή των πραγμάτων, η άτακτη υποχώρηση του ελληνικού στρατού και η εκκένωση της Λάρισας, τον… απογοητεύουν!

Τρίτον: η εμπλοκή του στο Μακεδονικό Κομιτάτο δεν συνοδεύεται από ιδιαίτερες περγαμηνές. Ακόμη και οι «καλές του προθέσεις», εξαντλούνται σε επιτόπιες μελέτες, ανταλλαγές σκέψεων και μία… φωτογράφηση!

Τέταρτον: η πρώτη του επιχείρηση στη Μακεδονία δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ιδιαίτερα επιτυχής. Συλλαμβάνει έξω από το Στρέμπενο έναν ηλικιωμένο και δύο παιδιά 8 και 15 ετών και στη συνέχεια τον καταζητούμενο πατέρα του 15χρονου. Νωρίς το βράδυ, το σώμα εισέβαλε στο χωριό και συνέλαβε ακόμη έναν καταζητούμενο Εξαρχικό. Αποφάσισε τελικά να μη σκοτώσει τους δύο καταζητούμενους, υπό τον όρο πως θα πήγαιναν στην ελληνική Μητρόπολη και θα δήλωναν υποταγή στον εκεί Μητροπολίτη (!). Στη συνέχεια, προσπαθεί να οργανώσει επίθεση στο χωριό Άιτος, που ήταν κέντρο Εξαρχικών αυτονομιστών, όμως η απροθυμία συνεργασίας του ντόπιου συνεργάτη του τού άλλαξε τα σχέδια και αποφάσισε να επιτεθεί στο γειτονικό χωριό Πρεκοπάνα. Εκεί, περικύκλωσε τον τοπικό πληθυσμό, που εκείνη την ώρα παρακολουθούσε μια κηδεία. Απαίτησε να δηλώσουν πίστη στον Έλληνα Μητροπολίτη και να ζητήσουν την αποστολή ιερέα και δασκάλου (!).  Για να γίνει πιστευτή η απειλή του, πήρε μαζί του τον Εξαρχικό δάσκαλο και τον Εξαρχικό παπά, τους οποίους οι συνεργάτες του εκτέλεσαν λίγο έξω από το χωριό. Για τις δύο δολοφονίες, ο Μελάς φέρεται… συγκλονισμένος!

Πέμπτον: η συνέχεια της δράσης του παρουσιάζει τα ίδια πάνω-κάτω «συμπτώματα». Στο χωριό Μπελκαμένη, όπου υποχρέωσε τον ρουμανοδάσκαλο σε φυγή (!). Η προσπάθειά του να χτυπήσει το σλαβόφωνο χωριό Νερέτ (ο σημερινός Πολυπόταμος) απέβη άκαρπη, καθώς διαπιστώθηκε η ύπαρξη σημαντικής δύναμης οθωμανικού στρατού. Στη διάρκεια της άτακτης φυγής, τραυματίστηκε θανάσιμα ο συνεργάτης τους Θανάσης Καπετανόπουλος. Ο Μελάς τον σκέπασε με την κάπα του στην οποία είχε αφήσει από αμέλεια ένα γράμμα του Καπετανόπουλου προς τον Δημήτριο Καλλέργη, τον Έλληνα πρόξενο στο Μοναστήρι. Η εύρεση της επιστολής θα οδηγούσε αργότερα σε διάβημα της Υψηλής Πύλης προς την ελληνική κυβέρνηση και την ανάκληση του Καλλέργη.

Έκτον: τα όσα συνέβησαν τον Οκτώβριο του 1904 και οδήγησαν τελικά στον θάνατό του, είναι γνωστά. Αξίζει όμως να μνημονευθεί ότι αντί του βουλγαρικού στόχου, ο Μελάς και οι άντρες του πολεμούσαν (εν αγνοία τους;) τμήμα του οθωμανικού στρατού (!). Η συνέχεια είναι (δραματικά) γνωστή…

Τελειώνοντας, κρίνω σκόπιμο να επισημάνω στον φίλτατο Αλέξη Γούλα ότι η (ας την πούμε… επίσημη) Ελληνική Ιστορία βρίθει μύθων και υπερβολών. «Εκμεταλλευόμενος» όμως τη συγκυρία (άμα τι και τον καλοπροαίρετο του χαρακτήρα του) του προτείνω να «έρθει σε επαφή» με τα βιβλία του Βασίλη Ραφαηλίδη και του Κωστή Παπαγιώργη. Φρονώ ότι θα είναι μία πολύ χρήσιμη και αποκαλυπτική εμπειρία.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου