Η ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ ΤΟΥ Ι.Μ. ΧΑΤΖΗΦΩΤΗ

Οι «Καβαφικοί ρυθμοί» που σκόρπισαν «εντός πόλεως» οι αφιερωματικές εκδηλώσεις του Φεστιβάλ Φιλίππων–Θάσου, με οδήγησαν αυθόρμητα στο ξαναδιάβασμα του μνημειώδους έργου του Ι.Μ. Χατζηφώτη, Αλεξάνδρεια: Οι Δύο Αιώνες του Νεότερου Ελληνισμού.

Το συγγραφέα οι περισσότεροι θα τον θυμούνται από την εποχή που διακονούσε τις απόψεις της Αρχιεπισκοπής Αθηνών επί μακαριστού Σεραφείμ, ως εκπρόσωπος Τύπου. Άνθρωπος εγνωσμένης καλλιέργειας, πλατιάς και ειλικρινούς μόρφωσης και ακάθεκτου πνευματικού ζήλου, παρέδωσε στα ελληνικά γράμματα πλήθος έργων και κειμένων που μοσχοβολούν ποιότητα, ευγένεια, επιστημονικό και ερευνητικό κύρος. Τα περισσότερα δε από αυτά, έχουν ως επίκεντρο την πολυαγαπημένη του γενέτειρα. Την Αλεξάνδρεια.

Σε αντίθεση με την Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη (που, στο «συλλογικό μας θυμικό», κινητοποιούν όλες τις συγκινησιακές φορτίσεις που εκχύνει η νοσταλγία των «χαμένων πατρίδων»), η Αλεξάνδρεια «διεκδικεί» (και καταλαμβάνει) μία ξεχωριστή θέση στη μνήμη των «εθνικών μας απωλειών». Αυτήν που περικλείεται με την αίγλη και την ακτινοβολία του αρχαίου (αλλά ουδέποτε αξιοποιήσιμου) «Διεθνιστικού Ελληνισμού»!

Ο Ιωάννης Χατζηφώτης «ακολουθεί» την πορεία της πόλης του με τη λεπτότητα ενός Κουαρτέτου του Ντάρρελ και τη μεστότητα ενός «κληρονόμου» των Καβαφικών Φυγάδων. Στη «δικιά του» Αλεξάνδρεια, ο Ελληνισμός της Διασποράς διατηρεί τη «στοχαστική πολυτέλεια» της πνευματικής του υπεροχής, απαλλαγμένος όμως υποδειγματικά από κάθε στοιχείο εξιδανίκευσης και κάθε έννοια «συναισθηματικής υπερβολής». Τα «ιστορικά τραμπαλίσματα» έχουν απαλλαχτεί πλήρως από το ιδεολογικό σύμπλεγμα του «εθνικού δίκαιου» και την παραμυθία της «καταδίωξης του γένους», ενώ η «λογοτεχνική βιαιότητα» που ενέκυψε από την κόντρα «παλαμιστών» και «καβαφιστών», θα μετριαστεί μέσα από μία περίτεχνη και σπάνια «πνευματική αυτοκάθαρση».

Η πορεία και η εξέλιξη του Αλεξανδρινού Ελληνισμού (από τον πρώτο «πυρήνα» που αναπτύχθηκε στα χρόνια του Βυζαντίου πέριξ και εντός της Μονής του Αγίου Σάββα μέχρι την οριστική –και τραγική– συρρίκνωσή του από τη δεκαετία του ‘60 και μετά) αποτελεί για τον συγγραφέα το «ιστορικό προσάναμμα» για να αναπτυχθούν μία σειρά «μικρών γεγονότων» από το «αφεύγατο» πεπρωμένο της πόλης. Η γάργαρη και «περιπετειώδης» γραφή του «αναστηλώνει» τις εφηβικές αναπολήσεις και τις συνταιριάζει μοναδικά με τα αλληλοδιάδοχα ανθρώπινα και εθνικά πάθη. Ο «καθημερινός βίος» υπερβαίνει τις ηθογραφικές του «καταχωρήσεις» και γίνεται μέρος του Σεφερικού παραδείγματος. Πάει να πει, ο ένιππος φύλακας, μαρμαρωμένος στην σκοτεινή πόρτα του Ήλιου…

Στο αναγνωστικό διάβα του βιβλίου τού Ιωάννη Χατζηφώτη, περίοπτη θέση κατέχει η αναφορά στα γράμματα και τις τέχνες της Αλεξάνδρειας, η συμμετοχή και η συνεισφορά σε αυτά της ελληνικής παροικίας, καθώς και το πολιτιστικό αποτύπωμα που άφησαν στην ακμάζουσα πόλη οι Έλληνες δημιουργοί. Ένα κεφάλαιο που το διαπερνά η (κατά Κώστα Ουράνη) «πνευματική ευγένεια» των Αλεξανδρινών και η αίσθηση του περίλαμπρου και περιώνυμου αστικού τους κοσμοπολιτισμού. Εν μέσω τούτων, θα υψωθεί και ο (όπως τον «θέλει» ο Κώστας Βάρναλης) «μοναδικός, ανόμοιαστος και ανεπανάληπτος» Κωνσταντίνος Π. Καβάφης.

Εξ αυτού ίσως και η «εντολή» προς τον συγγραφέα:

…οι στίχοι σου έτσι να γραφούν,

που νάχουν, ξέρεις, από την ζωήν μας μέσα των,

που ο ρυθμός και η κάθε φράσις να δηλούν

που γι’ Αλεξανδρινό γράφει Αλεξανδρινός.